Tìm dấu sông Thiên Phù ở kinh thành Thăng Long xưa

Trên tấm bản đồ tỉnh thành Trung Đô được vẽ vào thời Hồng Đức cách đây hơn 500 năm, và một số tấm bản đồ thời Lê Trung hưng, còn ghi lại sự hiện diện của sông Thiên Phù.

Sông Thiên Phù là một dòng sông cổ ở phía Tây Bắc Kinh thành Thăng Long.

Theo tấm bản đồ cổ so với địa giới ngày nay, thì dòng sông ấy khởi nguồn từ giữa hai Làng Phú Xá và Nhật Tân, chảy theo hướng Bắc Nam, qua cánh đồng Xuân Đỉnh, đến cánh đồng Xuân La thì một nhánh chảy về phía Tây qua Cổ Nhuế hòa dòng với sông Nhuệ, một nhánh chảy xuống phía Nam, qua Bái Ân đến vùng Nghĩa Đô-Yên Thái thì nối với sông Tô Lịch.

Sách Việt điện u linh của Lý Tế Xuyên đầu Thế kỷ 14 có viết: “Thời nhà Đường (723-739), Thứ sử Quảng Châu là Lư Ngư lúc ấy đang đô hộ nước ta, đóng quân tại An Điền (khoảng giữa hai Huyện Long Đỗ và Từ Liêm) thấy đất này bằng phẳng rộng rãi, cỏ cây tươi tốt, phía sau có sông Già La (sông Thiên Phù) địa thế rất đẹp, Lư Ngư bèn sai lập phủ huyện và lập đền thờ Huyền Nguyên Đế Quân.

Một đêm, Lư Ngư nằm mộng, thấy một cụ già râu tóc bạc phơ, tay chống gậy trúc đến bảo rằng: Quán này nên đặt là Khai Nguyên, thôn này cũng đổi là Khai Nguyên. Lư Ngư thức dậy cả sợ bèn theo lời thần mộng đặt lại tên thôn, tên quán và dựng bia xây miếu thờ.”

Chỗ ấy nay là Chùa Khai Nguyên, thôn quán La Xã. Như vậy là vào thời ấy, ở ngôi quán sau này là Chùa Khai Nguyên đã có sông Thiên Phù chảy qua.

Làng Yên Thái vùng Bưởi có ngôi đền thờ ông Dầu bà Dầu. Hai vợ chồng đã trẫm mình xuống ngã ba sông Thiên Phù và sông Tô Lịch hiến linh thần, để góc thành phía Tây nhà Lý không bị nước cuốn xói lở, giúp Vua khỏi đau mắt, Vua nhớ ơn phong thần và sai lập miếu thờ.

Nghe tin anh và chị dâu mất, người em quá thương xót đã chạy dọc theo bờ sông phía làng Bái Ân, đến vùng Quán cây ao cá thì vấp ngã rồi hóa. Trước tấm gương vợ chồng thủy chung, anh em chí nghĩa, dân làng đã tôn ông làm Thành hoàng. Theo dân gian thì vùng ao cá hiện nay là một đoạn còn lại của sông Thiên Phù.

Cũng theo truyền thuyết thì có lần Vua Lý Thái Tổ dong thuyền trên sông để tìm hiểu dân tình. Thuyền Vua đã ghé thăm làng Bái, một làng dệt vải. Dân làng nô nức ra đón và dâng Vua tấm lụa. Cảm kích trước lòng dân nhân nghĩa, Vua ban cho làng Bái thêm một chữ Ân thành làng Bái Ân.

Vào thời ấy giao thông đường thủy thuận lợi dọc ngang sông nước. Thuyền đi từ sông Thiên Phù có thể ra sông Hồng ngược lên phía Bắc, hoặc theo sông Tô Lịch men theo một vài dòng sông có thể ra tới cửa biển Ninh Bình-Nam Định rồi vào Nam.

Trong bài minh khắc trên tấm bia đá Vĩnh Tộ ngũ niên (1623) tại làng Võng Thị vùng Bưởi cũng có câu: “Tích hồ khâm giang” (Mặt hồ là chiếu, dòng sông là giải áo) để nói lên hình thế Hồ Tây và sông Thiên Phù ở vùng này.

Vào năm Cảnh Hưng (1747), Chúa Trịnh đã ra lệnh chỉ cho làng Bái Ân được canh tác trên các khoảng ao và ruộng trũng vốn là sông Thiên Phù lấy hoa lợi phụng sự Thành hoàng. Đó chính là thời dòng sông Thiên Phù bị lấp.

Để tìm dấu tích dòng sông Thiên Phù, một chiều nắng đẹp, lần theo dấu vết trên bản đồ thời Hồng Đức, phải đi dọc vệt dòng sông xưa.

Ngã ba Nghĩa Đô, nơi vẫn còn ghi dấu góc thành phía Tây nhà Lý, đoạn cuối Đường Hoàng Hoa Thám và con đê Bưởi. Đây là ngã ba hòa dòng của sông Thiên Phù và sông Tô Lịch. Bến sông xưa, giờ là đường sá phố phường và chợ búa buôn bán tấp nập.

Đi tiếp phía bên phải Hồ Tây mặt gương loáng bạc in bóng những ngôi chùa cổ. Nào chùa Vạn Thiên, chùa Thiên Nhiên, chùa Tào Sách. Đoạn rẽ qua Cổ Nhuế chảy ra sông Nhuệ, giờ chỉ còn dấu vết những đoạn mương nhỏ ngắt quãng. Chỗ trước Đình Chạ, làng Cổ Nhuế, vẫn còn một vệt cũ, mà theo các già làng thì đấy là vạch chảy còn lại của sông Thiên Phù.

Tìm dấu cũ chỉ để hiểu thêm về mảnh đất địa linh nhân kiệt, để nhớ về một thuở hào hùng cha ông dựng nước và giữ nước, để càng tự hào về một Thủ đô hòa bình và anh dũng, đang bước vào dựng xây, chỉnh trang, quy hoạch, với khí thế rồng vàng bay lên./.